« Nazad na stranicu "Ponuda"

- EKOFIZIOLOŠKA KARAKTERIZACIJA, ULOGA U KOŠNICI I APITERAPIJSKI ZNAČAJ -

Propolis je poznat kao "pčelinji lijepak". Obično je to gumasta, ljepljiva, smolasta, termoplastična materija brano boje koju pčele skupljaju sa ljepljivih pupoljaka drveća, donose u košnicu i koriste za oblaganje unutrašnjih zidova košnica, zatvaranje pukotina, za reparaciju oštećenog saća i ponekad za oblaganje predmeta koji ne mogu biti uklonjeni iz saća jer su preveliki za pčele higijeničarke. Izuzetno je značajno korišćenje propolisa za premazivanje ćelija saća sa ciljem sterilizacije, naročito neposredno prije nego što matica treba da polaže jaja.

Drugim riječima, pčele koriste propolis kao sveprisutno sredstvo za zatvaranje, oblaganje, ojačavanje, konzerviranje, a vjerovatno i kao sredstvo za odbijanje (repelentno sredstvo), i to unutar košnice i oko ulaza. Naziv propolis dat je upravo na osnovu činjenice da pčele koriste propolis za izgradnju ulaza u košnicu, odnosno potiče od grčkih riječi pro – što znači – pre, ispred i polis – grad. U ovom slučaju “grad” je ustvari košnica.

Zbog antimikrobnih svojstava propolis je važan sastavni dio kompletnog odbrambenog mehanizma “hemijske borbe” unutar košnice koji ima ulogu u suzbijanju kontaminacije i najezde patogenih organizama. Veoma jako antibakterijsko dejstvo propolis ispoljava prema Paenibaccilus larvae, patogenom agensu Američke truleži (Lindenfelser, 1968, Mlađan and Sulimanović, 1982). Kontrola patogena kao što je Paenibacillus larvae je nesumnjivo glavna uloga propolisa u košnici. Zahvaljujući propolisu, odnosno njegovim antiseptičnim, bakteriostatičnim, anestetičnim i antitoksičnim svojstvima, unutrašnjost košnice predstavlja najsterilniju poznatu sredinu u prirodi.

U djelovima košnice koje su u kontaktu sa spoljašnjom sredinom, glazura propolisa vjerovatno služi za odbranu protiv mrava i to dvostrukim dejstvom: propolis čini površinu klizavom, čime omogućava pčelama da "oduvaju" mrave prilikom najezdi (Spangler & Taber, 1970), a služi i za maskiranje površina. Kao maskirajuće sredstvo, propolis može smanjiti kontaktne hemijske signale koji inače mogu privući pažnju mrava i drugih potencijalnih uljeza i napadača. Maskirajuća uloga propolisa objašnjava se njegovim biljnim hemijskim sastavom.

Drugim riječima, za potencijalne predatore propolis može predstavljati neinteresantnu ili odbojnu biljnu supstancu, prije nego oznaku pčelinjeg društva (Schmidt and Buchmann, 1992). Sloj propolisa unutar kolonije može takođe služiti kao vlažna barijera za očuvanje visokog stepena vlažnosti unutar košnice, kao i za sprečavanje katastrofalnih povećanja vlažnosti usled jakih kiša, tj. ima važnu mikroklimatsku regulatornu funkciju.

Za pčelare, propolis je najpoznatiji kao materijal koji slepljuje okvire i delove košnice jedne za druge. Može se naći i u vidu tanke glazure preko cijele unutrašnje površine košnice, uključujući i saće. U divljim kolonijama glazura propolisa je namazana okolo ulaza u šupljinu gnijezda i duž svake grane koja dodiruje slobodno viseće saće.

 

SAKUPLJANJE I UNOS PROPOLISA U KOŠNICU

Pčele sakupljaju propolis pomoću usnog aparata, a u polenovim korpicama zadnjih ekstremiteta transportuju do košnice. Prilikom sakupljanja propolisa, pčela najprije zagrize smolastu materiju mandibulama, a zatim, koristeći i prvi par nogu otkine mali komad. Taj komad pčela može gnječiti (mijesiti) mandibulama a zatim ga, pomoću jedne noge drugog para, prenosi u polenovu korpicu na istoj strani. Nakon toga, ubacuje komad propolisa i u polenovu korpicu i na drugoj strani. Komadiće propolisa pčele često tapkaju nogama drugog para da bi im dali odgovarajući oblik, tj. da bi ih što bolje i efikasnije “spakovale”. Naizmjenično punjenje polenovih korpica propolisom nastavlja se sve dok se obije polenove korpice potpuno ne napune. Potrebno je otprilike 15 – 60 minuta da se obavi potpuno punjene. Sve ovo pčela može raditi dok stoji ili dok leti.

Kad pčela uđe u košnicu sa tovarom propolisa, druge pčele skidaju tovar sa nje tako što zagrizu ljepljiv i gumasti materijal i skinu ili otkinu mali komad koga odmah upotrebe tako što ga čvrsto pritisnu na određeno mjesto (nikad ga ne odlažu u ćelijama saća). Pri korišćenju propolisa “pčela cementarka” ili armirač” može umiješati u njega i malo voska, a zatim tu mješavinu tapkanjem opet učiniti glatkom. Propolis koji je pčela donijela u košnicu može se upotrijebiti brže ili sporije, u zavisnosti od trenutne potrebe za ovim materijalom. “Sakupljači propolisa” ostaju “vjerni” svom poslu, ali njih ima vrlo malo u svakom pčelinjem društvu. U slučajevima nestašice nektara, “sakupljači propolisa” mogu početi da traže nektar a kasnije se vratiti na status “sakupljača propolisa”. Meyer (1954) je zapazio kako nekoliko pčela “sakupljača propolisa” nakon donošenja tovara izvode ples za regrutovanje drugih pčela. Neke pčele su sledile igračicu, ali nijedna od njih se nije uključila u posao sakupljanja propolisa.

Pčele sakupljaju propolis samo po toplom vremenu, jer je on tada mek i ljepljiv i kao takav se može oblikovati i koristiti za popunjavanje rupa i za premazivanje površina. Na nižim dnevnim temperaturama i starenjem propolis postaje krt i tvrd.

Propolis sakupljaju sve vrste roda Apis isto kao i mnoge vrste pčela bez žaoke. Pčele bez žaoke (Melipona, Trigona) sakupljaju velike količine biljnih smola, biljnih sokova i kaučuka koji, kada se objedine sa pčelinjim voskom, obrazuju cerumen. Cerumen se koristi za izgradnju ulaznih cijevi gnijezda i za pričvršćivanje ćelija i raznih satnih struktura unutar gnijezda. Betumen, koji se takođe često pravi sa propolisom, koriste pčele bez žaoke i to kao materijal za izgradnju gnijezda i kao barijeru koja štiti gnijezdo od uljeza i uticaja spoljašnje sredine.

 

FIZIČKO HEMIJSKE KARAKTERISTIKE PROPOLISA

Propolis je smolasta materija koju pčele sakupljaju sa velikog broja biljaka, a naročito sa pupoljaka drveća, najviše topole, jablana i breze. Topole (Populus spp) predstavljaju glavni izvor propolisa u istočnoj Evropi i vjerovatno svuda đe su česte vrste ovog brojnog roda. U zavisnosti od toga koje su biljke na raspolaganju, pčele sakupljaju različite biljne materije uključujući i smole sa borova i drugih četinara. Pošto je propolis mješavina lokalno raspoloživih biljnih eksudata (izlučevina), logično je da postoje razlike u njegovom sastavu i osobinama od društva do društva i od lokaliteta do lokaliteta. Međutim, iznenađujući su podaci nekih autora (Lindenfelser, 1967; Bunney, 1968; Wollenweber et al., 1987) po kojima je sastav propolisa iz različitih izvora zapanjujuće sličan što možda odražava osnovnu sličnost raspoloživih biljnih smola, ili možda ukazuje na to da pčele nekako prepoznaju i odabiru smole sličnog sastava.

Malo je vjerovatno da pčele aktivno biraju smole sličnog sastava pošto je poznato da, u slučajevima nestašice propolisa u prirodi, sakupljaju sintetički ljepljivi polimer poznat pod nazivom ”tangle-foot”, zatim vlažnu crvenu boju sa prozora, smole sa brodova kao i druge vještačke proizvode koje dalje koriste kao propolis (McGregor, 1952; Lowe,1980). Međutim, iako su uzorci propolisa uglavnom slični po hemijskom sastavu, ne može se zanemariti činjenica da postoje izvjesne razlike, odnosno za propolis se ne može reći da predstavlja uniformni materijal. Pored činjenice da hemijski sastav propolisa zavisi od područja sa koga ga pčele sakupljaju, zapaženo je i da propolis iz iste košnice nema svaki put isti hemijski sastav. Zbog toga se karakteristike propolisa mogu opisati jedino na sledeći način:

• boja: braon, crna, tamnozelena, žuto zelena, smeđezelenkasta, smeđecrvenkasta i čak bjeličasto siva u zavisnosti od porekla i sastava;

• specifična težina: u opsegu od 1.112 do 1.136 (veća u odnosu na specifičnu težinu voska);

• temperatura topljenja: od 64oC do 69oC;

• sastav: biljne smole od 50% do 55%, vosak oko 30%, etarskih i aromatičnih ulja ima do 8% do 10%, dok ostatak čine polen (5%) i ostale primjese. U propolisu se nalaze i sekreti pljuvačnih žlijezda pčela, mineralne materije (gvožđe, bakar, mangan, aluminijum, cink) i mikroelementi (kobalt, stroncijum, silicijum, vanadijum), a bogat je i vitaminima.

Kao što je već rečeno, hemijski sastav propolisa varira od uzorka do uzorka usled raznovrsnosti biljnih smola, “guma” (kaučuka), eksudata (izlučevina) i drugih materija koje koriste pčele, ali i od različitih tehnika koje pčelari primjenjuju pri sakupljanju propolisa iz košnice. Ako se kao izvor propolisa koriste strugotine košnice, značajan sastojak propolisa predstavljaće pčelinji vosak. Osim voska, koji je dodatni sastojak, propolis se sastoji od mješavine smola, terpena i isparljivih ulja, ali i drugih raznovrsnih materija. Smola je termin koji se koristi za materijale koji su obično ljepljivi i nerastvorljivi, ili vrlo slabo rastvorljivi u vodi ili organskim rastvaračima, a terpeni i isparljiva ulja su najčešće aromatična jedinjenja. Smole imaju mali značaj za ljude i obično se odbacuju kao rezidue koje ostaju nakon ekstrakcije pri hemijskim ili biološkim istraživanjima. Vosak, polen ili sporedni kontaminanti propolisa su obično isto tako malog komercijalnog ili medicinskog značaja. Ipak, polen u propolisu može obezbijediti dugotrajni zapis o tome koje je biljke pčelinje društvo koristilo u ishrani.

Farmakološki aktivni sastojci propolisa otkriveni su u frakcijama rastvorljivim u rastvaračima kao što je alkohol. Iz velikog broja veoma različitih sastojaka identifikovano je nekoliko velikih klasa. Među njima se izdvajaju: flavoni, flavonoli i flavanoni (zbirno nazvani flavonoidi) i različiti fenoli i aromatici. Flavonoidi predstavljaju veliku grupu prirodnih pigmenata i aktivnih jedinjenja biljnog porekla. Svi flavonoidi posjeduju dva benzenova prstena povezana trogubom vezom. Od fenola su najznačajniji: cinamil alkohol, cinaminska kiselina, vanilin, benzil alkohol, benzoeva kiselina i kafeinska i ferulinska kiselina (koje su derivati cinaminske kiseline sa dodatom hidroksi i/ili metiloksi grupe). Propolis takođe sadrži retka jedinjenja kao što su fenolni trigliceridi (Popravko et al., 1983), pterostilben, eugenol, fenetil estar kafeinske kiseline i fenetil estri kafeinske kiseline.

 

BIOLOŠKE AKTIVNOSTI I APITERAPEUTSKE VRIJEDNOSTI PROPOLISA

Propolis ima drevnu istoriju kao ljekovito sredstvo. Još prije tri hiljade godina Egipćani su koristili propolis za liječenje mnogih bolesti kod ljudi i životinja, za čuvanje hrane ali i tijela faraona. Stari Grci su propolisom liječili rane i “neizlječive bolesti”. Hipokrat, otac moderne medicine, isticao je ljekovita svojstva propolisa i preporučivao njegovu primjenu u liječenju bolova i čireva, spoljašnjih i unutrašnjih. Iznenađujuće je da, u današnje vrijeme, ljekari koji polažu upravo Hipokratovu zakletvu, znaju o propolisu tako malo.

Primjena propolisa bila je aktuelna još u vrijeme Aristotela, a njegovo djelovanje detaljno ga je proučavao Plinije – rimski naučnik koji je smatrao da “ljekari koriste propolis kao lijek zato što izvlači bol i sve supstance zatopljene u tijelu, smanjuje otoke i omekšava otvrdnula mjesta, umiruje bol u mišićima i liječi bolove kada se čini da je stanje beznadežno”.

Propolis, odnosno neki njegovi sastojci pokazuju veliku raznolikost bioloških i farmakoloških dejstava (tab. 1). Antimikrobno djelovanje propolisa je dobro proučeno (Ghisalberti, 1979; Grange and Davey, 1990) i nekoliko njegovih sastojaka pokazalo se aktivnim. Flavon pinocembrin djeluje na brojne bakterije, gljivice i plesni i on je zajedno sa galanginom, 3-acetil pinobanksinom i kafeinskom i ferulinskom kiselinom vjerovatno odgovoran za mnoge biološke aktivnosti propolisa. Kvercetin je flavon propolisa sa antivirusnim dejstvom i posjeduje sposobnost ojačavanja kapilara kod ljudi. Ostali flavoni i flavanoni propolisa pokazuju antiinflamatorno dejstvo, lokalno anestetično i spazmolitičko dejstvo (inhibiraju kontrakcija glatkih mišića u digestivnom sistemu ljudi i životinja) (tab. 1).

Fenoli propolisa pokazuju različite aktivnosti: kafeinska kiselina ima antiinflamatorno dejstvo, fenetil estar kafeinske kiseline selektivno inhibira tumorske ćelije melanoma i karcinoma, dok pterostilben pokazuje antidijabetsko dejstvo. Kafeinska kiselina, luteolin i kvercetin takođe pokazuju antivirusno dejstvo protiv virusa herpesa (Amoros et al., 1994) za koga je poznato da se teško suzbija. Za flavonoide je poznato da imaju sposobnost da pomognu u liječenju stomačnih čireva, zatim kod plućnih bolesnika i imaju ključnu ulogu u ojačavanju kapilara (tab. 1), a zajedno sa vitaminom C nephodni su u prevenciji skorbuta (Roger, 1988).

Naročito je značajna njegova primjena propolisa od strane stomatologa koji ga koriste kao antibiotik i antiseptik: u liječenju abscesa, afti, krvarenja i oboljenja desni, ali i u saniranju bolnih stanja nakon stomatoloških intervencija (Magro-Filho and Carvalho, 1994). Propolis se koristi i za tretiranje gljivica Candida albicans u ustima, ali i za suzbijanje neprijatnog daha.

Propolis kao antibakterijsko sredstvo (Lindenfelser, 1967; Ghisalberti, 1979), ima jako dejstvo prema patogenom agensu Američke truleži – bakteriji Paenibaccilus larvae, (Lindenfelser, 1968, Mlađan and Sulimanović, 1982). Propolis, koji je prisutan u vidu tankog zaštitnog sloja preko najvećeg dijela površina u košnici uključujući i ćelije legla, sprečava razvoj pomenute bolesti, mada je, i to u najboljem slučaju, slabo kontrolno sredstvo kada se doda u šećerni sirup ili kada se rasprši po saću u akutnim slučajevima Američke truleži (Lendenfelser, 1968, Mlađan and Sulimanović, 1982). Najnovijim istraživanjima dokazano je dejstvo propolisa i na druge bakterije, npr. na Staphylococcus aureus (Krol et al., 1993) koja je čest uzročnik infekcija gornjih disajnih puteva, što je vjerovatno jedan od razloga njegove izuzetno popularne primjene kod upala sluzokože usta i ždrela.

Danas postoji veliki broj dokaza o sposobnosti propolisa da pomogne u liječenju različitih bolesti uključujući prehlade (Serkedjieva et al., 1992), kožne promjene (akne, ekceme, rane), stomačne čireve, opekotine, hemoroide, (Hill, 1977; Iannuzzi, 1983; Kosonocka, 1990). Pri tome je značajno pomenuti da se u nekim slučajevima javlja superosetljivost (hipersenzibilnost) na propolis (Bunney, 1968; Hausen et al., 1987; Hausen and Wollenweber, 1988) koja može predstavljati problem za neke pčelare i korisnike. Glavni simptomi alergije na propolis su kontaktni dermatitisi koje uzrokuju prvenstveno 3-metil-2-butenil kafeat i feniletil kafeat (Hausen et al. 1992). Alergo-induktivni mehanizmi ovih jedinjenja mogu biti strukturno slični aktivnim komponentama otrova bršljana. Uopšteno, propolis nije štetan, ali pri upotrebi propolisa treba biti oprezan, odnosno, kao i kod svakog ljekovitog sredstva, potrebno je voditi računa o koncentraciji koja se koristi.

Pozitivno dejstvo propolisa na imuni sistem je potpuno, jer njegova primjena nije praćena sporednim negativnim efektima koji se javljaju pri primeni mnogih sintetskih ljekova. Dugo se već smatra da propolis pomaže leukocitima da obuhvate i svare bakterije i druge štetne čestice u krvi. Savremena istraživanja, ne samo da su potvrdila od davnina poznata dejstva propolisa, već su otkrila da propolis može da uspori ili čak potpuno zaustavi rast različitih tipova ćelija kancera kod ljudi. Ghoneum et al. (1995), u in vitro eksperimentima, uočili su da propolis povećava osjetljivost ćelija tumora na dejstvo odbrambenih činilaca organizma - ćelija makrofagno-monocitnog sistema i citotoksičnih materija koje one oslobađaju. Autori smatraju da pomenuti uticaj može predstavljati jedan od mehanizama kojim propolis ostvaruje antikancerogeno dejstvo.

Propolis i neki od njegovih sastojaka izazivaju anesteziju (Paintz and Metzner, 1979) koja je u nekim studijama bila tri puta jaka kao kada je izazvana kokainom i 52 puta kao kada se izazove prokainom u rožnjači zeca. Očigledna anestetička sposobnost propolisa može biti razlog što je u tako velikom broju saopštenja izloženo povoljno dejstvo propolisa na oboljena grla i desni. Propolis ima sposobnost čišćenja slobodnih radikala čime štiti lipide (Popesković et al., 1980) i druga jedinjenja (vit C) od oksidacije, uništavanja i kvarenja (Ghisalberti, 1979). Za mnoga od prethodno navedenih dejstava propolisa vjerovatno su odgovorni flavonoidi - poznata biološki aktivna jedinjenja (Farkas et al., 1986; Cody et al., 1988),.

 

MIKROKLIMATSKA ULOGA PROPOLISA

Popesković i sar. (1977) daju pretpostavku da propolis može aktivno djelovati na sastav gasova u mikroklimi košnice. Na moguću mikroklimatsku ulogu propolisa u pčelinjoj zajednici ukazuje činjenica da su praktično sve površine unutar košnice premazane tankim slojem propolisa. Polazeći od toga Popesković i sar. (1981) su pratili vrijeme opstanka pčela u staklenim komorama koje su bile povezane sa manometrom i pisačem, pri čemu je unutrašnja površina eksperimentalnih komora bila obložena tankim slojem neprečišćenog propolisa, dok u komorama sa kontrolnim grupama nije bio prisutan propolis.

Znatno duže vrijeme opstanka pčela u prisustvu propolisa u odnosu na pčele u komorama bez propolisa predstavlja podatak koji jasno ukazuje da je mješavina gasova u komorama koje su obložene propolisom znatno povoljnija za disanje. Rezultati ovih eksperimenata naveli su autore na pretpostavili da je u osnovi ovih razlika recipročna reakcija koja se dešava između propolisa i produkata disanja pčela, a čiji je rezultat smanjenje koncentracije ugljen-dioksida (koja je u košnicama nekad 100 do 300 puta veća nego u spoljašnoj sredini), odnosno “provjetravanje” košnice. U cilju detaljnijeg razjašnjenja uloge propolisa u provjetravanju košnice Stanimirović i sar. (1999) preduzeli su dalja istraživanja propolisa sa ovog aspekta. U eksperimentima je praćena dužina života medonosnih pčela sjeničko – pešterskog ekotipa u prisustvu različitih preparata propolisa (etanolnih rastvora i integralnog propolisa), kao i pčela kontrolne grupe koje su zatvarane u flakone bez propolisa. U odnosu na pčele kontrolne grupe, pčele u flakonima čiji su zidovi bili obloženi etanolnim rastvorom propolisa, nisu živjele znatno duže.

Drugim riječima, između kontrolne grupe i eksperimentalnih grupa sa etanolnim tinkturama propolisa, kao i između samih eksperimentalnih grupa sa propolisnim tinkturama nije uočeno postojanje statistički značajnih razlika u dužini preživljavanja pčela. Najduže su živjele pčele u flakonima sa integralnim propolisom, odnosno između dužine života pčela kontrolne grupe i pčela u flakonima sa integralnim propolisom, uočeno je postojanje visoko signifikantne razlike (p<0.01), koja je registrovana i pri poređenju dužine života pčela u prisustvu integralnog propolisa i pčela u flakonima sa alkoholnim rastvorima propolisa.

Dobijeni rezultati ukazuju na sposobnost integralnog propolisa da aktivno djeluje na sastav gasova u flakonu, vjerovatno apsorbujući ugljen dioksid (CO2) i neke druge toksične gasove, te da na taj način produži život pčela u odnosu na kontrolne flakone (bez propolisa) i flakone sa primijenjenim propolisnim tinkturama. Obzirom na činjenicu da su najduže živjele pčele u flakonima sa integralnim propolisom, autori su zaključili da je mješavina gasova u ovim flakonima bila najpovoljnija za disanje. Primijenjene propolisne alkoholne (etanolne) tinkture nisu pokazale takav efekat, a autori smatraju da je to zbog malih koncentracija propolisa ili zbog modulirajućeg efekta alkoholskog rastvarača na propolis. Ovi rezultati su još jednom potvrdili da propolis zaista aktivno djeluje na sastav gasova u košnici, ali da tu ulogu ima samo integralni, neprečišćeni propolis koji same pčele sakupe, prerade i ugrade u košnicu, dok nijedna druga formulacija propolisa koju čovjek pravi, ne može imati ni približno efikasno dejstvo na sastav gasova unutar košnice.

 

 

LITERATURA

1. Amoros, M., Lurton, E., Boustie, J., Girre, L., Sauvager, F., Cormier, M. (1994): Comparison of the anti-herpes simplex virus activities of propolis and 3-methyl-but-2-enyl caffeate. J Nat Prod 1994 57(5): 644-647.
2. Bunney, M. H. (1968): Contact dermatitis in beekeepers due to propolis (bee glue). Br. J. Dermat. 80: 17-23.
3. Cody, V. E., Middleton, Jr., Harborne, J. B., Beretz, A. (1988): Plant flavonoids in biology and Medicine II Biochemical, cellular, and medicinal properties. Allan R. Liss: New York.
4. Farkas, L., Gabor, M., Kallay, F. (1986): Flavonoids and Bioflavonoids. Elsevier: Amsterdam.
5. Ghisalberti, E. L. (1979): Propolis: a review. Bee World 60: 59-84.
6. Ghoneum, M., Mermel, O., Williams, L., Attallah, N., Hashimoto, Y. (1995): Susceptibility of propolis-treated tumor cells to human natural killer cell activity in vitro. Cancer Detect Prevent 19(1).
7. Grange, J. M. & Davey, R. W. (1990): Antibacterial properties of propolis (bee glue). J. Roy. Soc. Med. 83: 159-160.
8. Hausen, B. M., Wollenweber, E., Senff, H., Post, B. (1987): Propolis allergy (I) origin, propertise, usage and literature review. Contact Dermatitis 17:163-170.
9. Hausen, B. M. & Wollenweber, E. (1988): Propolis allergy (III) sensitization studies with minor constituents. 19: Contact Dermatitis 19: 296-303.
10. Hausen, B. M., Evers, P., Stüwe, H. T., König, W. A., Wollenweber, E. (1992): Propolis allergy (IV) studies with further sensitizers from propolis and constituents common to propolis, poplar buds and balsam of Peru. Contact Dermatitis 26(1): 34-44.
11. Higashi, K. O. & Castro, S. L. (1994) Propolis extracts are effectine against Trypanosoma cruzi and have an impact on its interaction with host cells. J Ethnopharmacol 43(2): 149-155.
12. Hill, R. (1977): Propolis the natural antibiotic. Thorsons Publishers: Wellingborough, Northamptonshire.
13. Iannuzzi, J. (1983): Propolis: the most mysterious hive element. Amer. Bee J. 123: 631-633.
14. Kosonocka, L. (1990): Propolis-snake oil or legitimate medicine? Amer. Bee J. 130: 451-452
15. Krol, W., Scheller, S. Shani, J., Pietsz, G., Czuba, Z. (1993): Synergistic effect of ethanolic extract of propolis and antibiotics on the growth of Staphylococcus aureus. Arzneimittelforschung 43(5): 607-609.
16. Lindenfelser, L. A. (1967): Antimicrobial activity of propolis. Amer. Bee J. 107: 90-92, 130-131.
17. Lindenfelser, L. A. (1968): In vivo activity of propolis against Bacillus larvae. J. Invert. Path. 12: 129-131.
18. Lowe, D. G. (1980): Propolis substitutes. Bee World 61: 120-121.
19. Magro-Filho, O. & Carvalho, A. C. (1994): Topical effect of propolis in the repair of sulcoplasties by the modified Kazanjian technique. Cytological and clinical evaluation. J Nihon Univ Sch Dent 36(2): 102-111.
20. McGregor, S. E. (1952): Collection and utilization of propolis and pollen by caged honey bee colonies. Amer. Bee. J. 92: 20-21.
21. Meyer, W. (1954): Die “Kittharzbienen” un ihre Tätigkeiten. Z. Bienenforsch 2: 185-200.
22. Mlađan, V. & Sulimanović, D. (1982): Action of propolis solutions on Bacillus larvae. Apiacta 17: 16-20.
23. Paintz, M. & Metzner, J. (1979): Zur lokalanästhetischen Wirkung von Propolis und eigen Inhaltsstoffen. Pharmazie 34: 839-841.
24. Popesković D. (1977): Ann. Rep. to the Commitee for Sci. Res. of Serbia, Beograd
25. Popesković, D., Kepcija, D., Dimitrijevic, D., Stojanovic, N. (1980): The antioxidative properties of propolis and some of its components. Acta veterinaria (Beograd) 30: 133-136.
26. Popesković D., Milosavljević V., Jovanović Z. (1981): Tolerance of honeybees to asphyxia in the presence of propolis. Naturwissenschaften 68, S. 266, Springer – Verlag.
27. Popravko, S. A., Sokolov, I. V., Torgov, I. V. (1983): New natural phenolic triglycerides. Chem. Natural Compounds 18: 153-157. (Translation of Khimiia Prirodnykh Soedinenii 18: 169-173.
28. Roger, C. R. (1988): The nutritional incidence of flavonoids: some physiological and metabolic consideration. Experientia 44: 725-733.
29. Schmidt, J. O. & Buchmann, S. L. (1992): Other products of the hive. In: Graham, M. J. (ed.): The Hive and the Honey Bee. Dadant & Sons, Hamilton, Ilinois.
30. Serkedjieva, J., Manolova, N., Bankova, V. (1992): Anti-influenza virus effect of some propolis constituents and their analogues (esters of substituted cinnamic acids). J Nat Prod 55(3): 294-302.
31. Spangler, H. G. & Taber, III (1970): Defensive behavior of honey bees towards ants. Psyche 77: 184-189.
32. Stanimirović, Z., Stevanović Jevrosima, Vučinić Marijana (1999): Tolerancija Sjeničko–pešterskog ekotipa medonosne pčele na asfiksiju u prisustvu različitih preparata propolisa. Zbornik kratkih sadržaja I Simpozijuma iz oblasti veterinarske nauke i prakse. 23 – 28. novembar 1999, Zlatibor. str. 78-79.
33. Wollenweber, E., Asakawa, Y., Schillo, D., Laelhmann, U., Weigel, H. (1987): A novel caffeic acid derivate and other constituents of Populus bud excretion and propolis (bee-glue). Z. Naturforsch 42C: 1030-1034.