HIGIJENA PČELARENJA I POSTUPCI SANACIJE

IZBOR MJESTA ZA PČELINJAK

HIGIJENA PČELARENJA

PRAVOVREMENI APITEHNIČKI ZAHVATI NA PČELINJAKU

PROFILAKTIČKE MJERE U TOKU GODINE

ZARAZNE BOLESTI IZAZVANE VIRUSIMA

1) MJEŠINASTO LEGLO
2) PARALIZA PČELA

BOLESTI IZAZVANE BAKTERIJAMA

1) AMERIČKA TRULEŽ PČELINJEG LEGLA
2) EVROPSKA TRULEŽ

BOLESTI IZAZVANE GLJIVAMA I PLESNIMA

1) KREČNO LEGLO
2) KAMENO LEGLO

BOLESTI IZAZVANE PARAZITIMA

1) NOZEMOZA
2) AKARIOZA
3) VAROOZA

REZIDUE AKARICIDA U PČELINJIM PROIZVODIMA

APITEHNIKA

1) PRVI PROLJEĆNI RADOVI U PČELINJAKU
2) PRIRODNO ROJENJE

 

 

* HIGIJENA PČELARENJA I POSTUPCI SANACIJE (meni)

Pčelarstvo, posljednjih godina postiže blagu ekspanziju međutim, ukupna količina proizvedenih pčelinjih proizvoda se iz godine u godinu smanjuje. Pored ekstremno kišnih i sušnih godina i masovnog trovanja pčela od nesavjesnih poljoprivrednika, pčelinja društva su sve više ugrožena kako varoom, tako i američkom kugom, ali i drugim virusnim, bakterijskim, gljivičnim oboljenjima i štetočinama pčela i legla. Mortalitet i niska produktivnost pčelinjih društava bi sigurno bila manja da čovjek više poštuje i primjenjuje higijenu pčelarenja, a još više obezbjeđuje sanitarne uslove i profilaktičke mjere u otklanjanju navedenih negativnih pojava.

Uz permanentno osvajanje novih tehnologija pčelarenja i primjeni novih naučnih dostignuća u preveniranju nastalih oštećenja pčela i njihovog legla, cilj rada je da se ukaže na što veće poštovanje bioloških zakonitosti pčelinjih zajednica u ekosistemu i primjeni savremenih i neophodnih apitehničkih zahvata na pčelinjaku.

• U cilju efikasnijeg i uspješnijeg pčelarenja, poštujući zakonske mjere o suzbijanju pčelinjih bolesti, potrebno je maksimalno primjenjivati higijensko-sanitarne mjere na pčelinjacima.

• Potrebno je obrazovati pčelare da na pčelinjaku prepoznaju simptome bolesti pčela i legla i uspostaviti veću kooperativnost sa veterinarskom službom na terenu.

• Eliminisati svako prikrivanje bolesti pčela i legla i formirati rezervni fond za uginula ili uništena društva.

• Na javnim skupovima pčelarima sugerisati da uzgajaju jake pčelinje zajednice, sa izraženim higijenskim ponašanjem i njegovateljskim osobinama.

• Stalnom edukacijom pčelara, pored apitehnike držaoce pčela upoznavati sa neophodnim profilaktičkim mjerama koje se moraju primjenjivati u toku godine

• Sa veterinarskom službom organizovati postupke sanacije bolesti pčelinjeg legla (virusnih, gljivičnih i bakterijskih oboljenja) i bolesti odraslih pčela.(varoatoze, nozematoze, akroze i drugih).

Izraz higijena nije novijeg datuma. U staroj Grčkoj boginja Higieio je bila zadužena da kontroliše život koji se odvijao po strogim načelima zdravstvene preventive. Tako higijena dobija poseban značaj u životu ljudi, ali i gajenih životinja.

Pčela se milionima godina borila i izborila protiv raznih izazivača bolesti i neprijatelja pčela i u svom dugom evolutivnom razvoju opstala do današnjih dana. Čovjek je posebno u proteklih 200 godina djelimično narušio i uništio biološku ravnotežu i smanjio mogućnost brzog prilagođavanja na promjenu spoljašne okoline. S obzirom da mi nismo naslijedili zemlju već smo je pozajmili od naše djece (Budckman i Bradz, 1969) osnovni zadatak.

čovjeka je da pčelama vrati ono što je decenijama degradirao. Pored nestabilnih prirodnih, ekonomskih i drugih uslova, za razvoj pčelarstva su neophodna savremena tehnička i tehnološka rešenja za uspješnije gajenje pčela. Posebno u zadnjih 15-tak godina zbog ratnih razaranja, pčelarska proizvodnja vidno stagnira. Broj pčelinjih društava i broj pčelinjaka, pa i obim pčelarske proizvodnje opada, najčešće zbog dva najbitnija razloga.

Prvo što se američka trulež sve više širi, a rezistencija varoe na dosadašnje ljekove raste (Stanimirović i sar., 2001) i tako zajedno utiču na smanjenje broja pčela i legla.

Drugo što sve više pčelinja društva stradaju preko zime ili izlaze jako oslabljena, pa do prve glavne paše ne mogu da se razviju u jake proizvodne zajednice, koja su u stanju da sa uspjehom iskoriste tu i druge paše, a najčešće nisu pogodna ni za vještačko izrojavanje (Mladenović, 1997).

Veliki problem je što pčelari pored djelimično uspješne proizvodnje najčešće na pčelinjaku preuzimaju ulogu veterinara i apotekara, zaboravljajući pri tom da za to nisu stručni. Nastale štete se najčešće ne prijavljuju, niti se značajno evidentiraju.

Savez pčelarskih organizacija Srbije u pčelarskom Kodeksu iz 1999. godine je u članu 29, jasno upozorio pčelare i preporučio da “trajno vode brigu o zdravstvenom stanju pčelinjih zajednica, zatim da u cilju sprečavanja pčelinjih bolesti pčelar održava čistoću na pčelinjaku i ličnu higijenu pri radu sa pčelama i da pčelar preduzima posebne mjere radi sprečavanja pojave grabeži i pomaže susjednim pčelarima u suzbijanju grabeži na njihovim pčelinjacima”. Iz ovoga se jasno vidi da su pčelari najodgovorniji za stvaranje optimalnih uslova sredine kojima se pčelari za produkciju zdravih pčela i pčelinjih zajednica i da preventivno utiču na sprečavanje nastajanja bolesti pčela i legla.

Sposobnost i znanje pčelara, broj košnica na pčelinjaku i spoljni agroekološki uslovi bitno utiču na uspješnost pčelarenja. Od pčelara zavisi koje i kakve će apitehničke, sanitetske i profilaktičke mjere na pčelinjaku primijeniti. Neke od najvažnijih, nezavisno od veličine i mjesta pčelinjaka ćemo posebno naglasiti.

 

* IZBOR MJESTA ZA PČELINJAK (meni)

Za svakog pčelara, a posebno početnika veoma je važan izbor i odgovarajuće mjesto gdje će pčelinjak biti postavljen, nezavisno da li se radi o stacionarnom ili migrirajućem. I u jednom i u drugom slučaju mora se voditi računa da ne dođe do prenaseljenosti terena, jer pored nedovoljne eksploatacije paše, vrebaju: grabež, nalet pčela i trutova i veće ili manje opasnosti od infekcija ili invazije parazita.

Pčelinjak treba da je zaštićen od preovlađujućih hladnih vjetrova, da je zemljište suvo, ocijedno, higijensko i osunčano od istočne do zapadne ekspozicije. U suprotnom pčelinja društva ne samo da troše sve više hrane, već se i više iscrpljuju, teže održavaju neophodni mikroklimatski režim i sporije se s proleća razvijaju, tako da nespremna dočekaju bagremovu pašu. Na vlažnim mjestima zadržava se nepotrebna vazdušna vlaga koja izaziva pljesnivost saća i polena i njihovo propadanje, što uzrokuje pogoršavanje higijenskih uslova u košnici, pa pčele i leglo češće obolijevaju od raznih zaraznih bolesti (Lolin, 1991; Micevski, 1996). Zbog toga je poželjno izbjegavati duboke kotline sa slabom vazdušnom ventilacijom u kojima se duže zadržava hladna i vlažna magla. Ona ne samo što onemogućuje bolje osunčavanje pčelinjaka, već nepovoljno utiče i na zdravstveno stanje pčelinjih društava. Uz to i sputava let pčela tako da se on normalizuje tek nakon dizanja magle.

Pčelinjak ne smije biti zasjenjen visokim i gustim krunama drveća, jer je u tim slučajevima obasjan tek od popodne, što skraćuje radni dan pčela (Radojev, 1984).

Poželjno je da u blizini pčelinjaka bude tekuća voda manjih površina i zapremina, dok ustajale vode ili velike vodene površine nose rizik od inficiranja ili direktnog fizičkog uništavanja pčela. Iz higijenskog razloga treba izbjegavati blizinu đubrišta, septičkih jama, ustajalih ili otpadnih voda, mjesta u blizini industrijskih četvrti sa prisustvom otrovnih isparenja, željezničkih depoa, mreže sa visokim naponom, a posebno blizinu radionica za šećerne proizvode, pulpi, marmelada, voćnih kompota, slatka, alkoholnih pića i sl. Zbog opasnosti od izduvnih gasova, stalnih potresa i izazivanja stresnih stanja pčelinjih društava, pčelinjak ne treba postavljati u blizini pruga, drumova i drugih saobraćajnica sa intenzivnim kretanjem vozila stoke i ljudi (Bižev, 2000).

 

* HIGIJENA PČELARENJA (meni)

Bez obzira što je propolis jedini antiseptik u košnici i što se pčelinja društva i preko meda, mliječa, polena i voska na poseban način bore protiv bolesti štetočina (Bailey, 1976), čovjek nesvjesno može inficirati ili pospješiti razvoj bolesti ili neprijatelja pčele ili legla.

Pčelar mora da održava ličnu higijenu, jer miris raspadnutog znoja iritira i uzbunjuje pčele. Ruke treba premazivati dezinfekcionim sredstvom, kako bi se spriječilo prenošenje spora opake truleži legla. Naime, 7-8 spora ove bolesti dovoljno je da pčelar zarazi mladu larvu. Radna odjeća mora biti čista, kao i osnovni pribor (pčelarski nož, kapa i dimilica) za otvaranje košnica.

Pod higijenom pčelarenja podrazumijeva se i adekvatna odjeća koja ima osnovni zadatak da odbija sunčeve zrake i smanji znojenje tijela. Ne preporučuje se vunena tkanina, jer strahovito iritira pčelu, kao ni odjeća koja je oprana jakim i mirišljavim deterdžentima. Rad sa pčelama se ne preporučuje ljudima koji su konzumirali rakiju ili druga mirišljava pića, kao ni osobama koje su koristile jake parfeme i mirise.

Pored pčelara izvor zaraze može biti i sam pčelinjak, odnosno košnice. Najbolje je ako su košnice nove, međutim ako se za zasnivanje pčelinjaka koriste već upotrebljavane, neophodno je njihovo opaljivanje plamenom let lampe ili natapanje 5% rastvorom natrijum hidroksida.

Čist i uređen pčelinjak je obaveza svakog pčelara. Travu na pčelinjaku treba permanentno održavati da žabe i gušteri ne bi nanosili štetu pčelama izletnicama. Pored toga preporučuje se držanje košnica na pojedinačnim ili grupnim postoljima na visini od 30-40 cm od zemlje.

Mrtve pčele i trunje sa podnjače obavezno uklanjati i spaliti van pčelinjaka i zatrpati. Svako sporadično razbacivanje mrtvih pčela na pčelinjaku može biti opasno i narednih 40 godina.

 

* PRAVOVREMENI APITEHNIČKI ZAHVATI NA PČELINJAKU (meni)

Intenzivniji rad u godini na pčelinjaku počinje prihranom pčela šećerno mednim testom i aktiviranjem pojila sa zdravom pitkom vodom. Kako za pogaču, tako i za tečnu prihranu najbolje je koristiti razblaženi med koji je prethodno ispitan na prisustvo mikroorganizama (Nenčev i Želazkova,1993). Iz ekonomskih razloga sve više se primjenjuju monosaharidi dobijeni fermentacijom ili kiselinskim razlaganjem, što pojeftinjuje prehranu i prihranu pčela, ali nosi i određene nedostatke i rizik po njihovu dugovječnost. Svako iscrpljivanje pčela vještačkom prihranom povećava njihovu osjetljivost prema bolestima.

Rano proljećno aktiviranje pojila sa kapajućom vodom uz dodatak jodne tinkture i kuhinjske i morske soli (NaCl i KCl) do 0,5%, omogućuje sigurnije i brže uzimanje vode i sprečavanje aktiviranja spora Nosema apis (Čerimagić i sar., 1986).

Svakodnevni apitehnički zahvati moraju biti usmjereni na otklanjanju moguće grabeži pčela. Osnovna preventiva se sastoji u držanju jakih pčelinjih društava koja nisu sklona grabeži. U slučaju pojave grabeži neophodno je brzo i adekvatno sanirati, u protivnom se pčelinjak može desetkovati , pa čak i uništiti.

Neophodno je preko cijele godine voditi računa o ventilaciji košnice (Đinović i Mladenović, 1997), jer ukoliko je neadekvatna, stvaraju se uslovi za razvoj gljivičnih, bakterijskih i crijevnih oboljenja. Povećanom vlagom u košnici dolazi do fermentacije i razlaganja meda na alkohol i ugljen dioksid. Zbog toga se u zimskom periodu preporučuje držanje otvorenog leta, pri čemu se poštuje odnos veličine leta i broja ulica pčela, uz postojanje dodatnog otvora ispod poklopne daske, ili zbjega za mračnu ventilaciju.

Kvalitet satnih osnova je još jedna od važnih komponenti higijenskog pčelarenja. Pored nekvalitetnih satnih osnova, zbog enormne količine parafina, stearina i drugih nepoželjnih materija, nesavjesnom upotrebom hemijskih sredstava u zaštiti medonosnih pčela od bolesti, došlo se u situaciju da vosak u košnici sadrži sve veće količine štetnih rezidua. Zbog toga se preporučuje što češće obnavljanje saća u košnici i obavezna dezinfekcija voska na temperaturi od 120 0C, pri čemu se dio štetnih hemikalija razgrađuje. Skinuti zaperci, voštano trunje i ostali otpaci voska ne smiju se razbacivati ili ostavljati na pčelinjaku, jer miris voska privlači voskovog moljca i na 7 km udaljenosti od pčelinjaka. Štete od jednog para voskovog moljca za godinu dana njegove aktivnosti mogu iznositi i 100 kg saća, odnosno od 40-60 kg čistog voska.

Nabavka visokokvalitetnih i zdravih matica je osnovni zadatak svakog pčelara, jer svako odstupanje od ovoga vodi niskoj produktivnosti, a posebno brzom širenju zaraze na pčelinjaku i okolini. Otuda svaki proizvođač matica mora da bar dva puta godišnje analizira pčele na nozemozu i ostale bolesti predviđene zakonom. Proizvodnja i prodaja rojeva je takođe podložna ne samo kvalitativnoj provjeri, već i provjeri zdravstvenog stanja.

Pravovremeno postavljanje češlja sprečava ulaženje miša, leptira mrtvačka glava i drugih štetočina u košnicu. Svako prisustvo miša preko zime uznemirava pčele, remeti zimsko klube koje se osipa do konačnog uginjavanja. Inficirano saće izmetom ili mokraćom miša matica nikad ne zaleže, pa se upotreba takvog saća ne preporučuje ni za medišni prostor, već se ono mora obavezno pretopiti.

U apitehničke mjere spada i održavanje higijena hranilica, posebno u proljeće, odnosno obavezno je njihovo pranje i čišćenje prije upotrebe. Takođe je obavezno već upotrebljavane matične rešetke očistiti od zaostalog voska i propolisa i prije upotrebe dezinfikovati.

Veliki propusti se dešavaju prilikom organizovanja centrifugiranja meda. Neophodno je primijeniti adekvatne higijensko sanitarne uslove za izvođenje ove operacije, bilo da se radi na terenu ili u zatvorenom prostoru. Posebno treba spriječiti pojavu grabeži kojom se neke bolesti mogu naglo proširiti.

Stalna briga pčelara je na održavanju higijene pribora i opreme za sakupljanje drugih pčelinjih proizvoda kao npr. sakupljači cvjetnog praha, ambalaža za mliječ i drugo.

Pored higijene cijeđenja meda potrebno je takođe obratiti pažnju na prostorije za njegov smještaj, čuvanje i pakovanje, jer od ovoga zavisi zdravstvena ispravnost meda za ljudsku ishranu, ali i pčela.

 

* PROFILAKTIČKE MJERE U TOKU GODINE (meni)

Najvažniji uslovi za uspješno pčelarenje su: pčelinja paša, tehnologija pčelarenja i zdravstvena zaštita pčela. Nepoznavanje prva dva faktora izaziva izostanak prinosa, ali nepoznavanje zdravstvene zaštite pčela dovodi do gubitka pčelinjih društava. Samo zdrava pčelinja društva na bilo kojoj paši i sa bilo kakvom tehnologijom mogu dati određeni prinos.

Sintezom profilaktičkih i apitehničkih mjera može se izvršiti proljećna, ljetnja i jesenja preventiva pčelinjih društava. Primjena ljekova štetno djeluje i na pčelinja društva, pa je zadatak svakog pčelara da odabere takav lijek koji će biti efikasan u suzbijanju bolesti ili prevenciji, ali i da nema štetan efekat na odrasle pčele, larve i jaja. Nepravilnom primjenom lijeka može se izazvati ne samo njegova neefikasnost, već i privikavanje uzročnika na aktivnu supstancu, a u drastičnim slučajevima da se sa njom mogu i hraniti. Zbog toga Primjena lijeka treba da je pod kontrolom stručnog lica.

Za razliku od čovjeka i domaćih životinja gdje se preko krvi i urina mogu otkriti uzročnici ili nenormalnosti, kod pčela je to ne samo nemoguće, već vrebaju dodatne opasnosti da eventualne rezidue lijeka uđu u med, vosak, polen i propolis, koje kod ljudi mogu da izazovu alergijske reakcije.

Profilaktičke mjere se sastoje u držanju jakih društava na pčelinjaku i sprečavanju da se bolest pojavi. Slaba društva treba sanirati spajanjem ili uništavanjem, jer ne samo da predstavljaju potencijalnu opasnost od lakog zaražavanja, već iscrpljuju pčelara preko cijele godine i ostavljaju ga bez ekonomskog efekta. Zbog toga se proljećna preventiva sastoji u pravovremenom prihranjivanju adekvatnom hranom, dodatnom utopljavanju i analizi i sanaciji zdravstvenog stanja pčela i legla. Pored suzbijanja varoe obavezna je dezinfekcija saća prije dodavanja pčelinjim društvima.

Ljetnja preventiva se izvodi u aktivnom periodu-periodu medobranja i sastoji u biološkoj borbi protiv varoe, sanaciji slabih društava i proizvodnji zdravih matica i rojeva (Kirilov, 1990; Krivcev i Lebedev, 1995).

Jesenja preventiva sastoji se u preveniranju i sanaciji pčelinjih društava sa dodavanjem tečne hrane protiv nozemoze, krečnog legla i varoe. Takođe se preporučuje stalna zaštita pčelinjih društava od neprijatelja i štetočina pčela. Oduzeto saće obavezno zaštiti od razornog djelovanja voskovog moljca, a skinute nastavke, alat, pribor i opremu dezinfikovati i konzervisati.

POSTUPCI SANACIJE

Pčelinje društvo kao socijalna zajednica ima niz specifičnosti koje se razlikuju u odnosu na druge životinje. Zbog velikog broja individua u košnici postoji opasnost da se pčele međusobno masovno inficiraju. Pri povratku sa paše takođe može doći do naleta pčela u tuđe košnice. Grabež je specifična pojava kod pčela koja može prouzrokovati inficiranje pčela na jednom pčelinjaku i široj okolini. Putem selidbe pčelinjak se takođe izlaže opasnosti da pčele obole, ako pčelar prethodno nije provjerio teren na koji seli svoja društva. Pri liječenju ne postoje pouzdani ljekovi koji saniraju neku bolest sa 100% efikasnosti, a može doći i do predoziranja lijeka, pri čemu dolazi do uginuća pčela i kontaminiranja pčelinjih proizvoda u košnici. Uzročnik u zatvorenom leglu se ne može uspješno tretirati zbog postojanje poklopčića.

Bolesti legla se dijele na bolesti otvorenog i zatvorenog legla. Kod bolesti odraslih pčela uzročnik je tipičan samo za odraslu pčelu i ne napada leglo (izuzev varoe). Mlade i zdrave pčele su živahne, gusto obrasle dlačicama i održavaju optimalnu mikroklimu košnice. Larve, kako radilične, tako i trutovske su sedefasto bijele boje, dok oboljele mijenjaju boju od žute, braon do crne boje.

 

* ZARAZNE BOLESTI IZAZVANE VIRUSIMA (meni)

1) MJEŠINASTO LEGLO

To je bolest zatvorenog legla koju izaziva virus. On razara larvu koja uginjava tek posle zatvaranja - poklapanja ćelije. Poklopci su blago ulegnuti i ako se čačkalicom otkrije poklopac larva je u vidu tečnosti, a omotač u vidu mješine. Kod nas se manje sreće i relativno lako suzbija. primjenjuju se iste mjere borbe kao kod evropske truleži. Efikasna mjera za suzbijanje virusnih bolesti, pa i mješinastog legla, je gladovanje pčela, kada se posle 24 časa držanja bez hrane dodaje sirup sa nekim antibiotikom, koji ima preventivni zadata, tj. sprečava sekundarnu infekciju...

2) PARALIZA PČELA

Kod pčela otpadaju dlačice i javljaj se osnovna boja hitina (crna). Ova bolest se može vještački izazvati ako u košnici nema dobre ventilacije. Najčešće se javlja leti kada u košnici nema dovoljno polenovog praha i vode. Znaci bolesti:

- pčele bez dlačica

- sporije lete

- sporije se kreću po saću

Liječenje se sastoji kao i kod mješinastog legla, uz aktiviranje pojila na pčelinjaku, sipanjem vode u hranilicu i prihranjivanjem šećernim sirupom pčela u odnosu 1:1 uz dodatak 1 do 2 g plavog kamena.

 

* BOLESTI IZAZVANE BAKTERIJAMA (meni)

1) AMERIČKA TRULEŽ PČELINJEG LEGLA (kuga)

Značajan problem koji utiče na razvoj pčelarstva, kako kod nas tako i u svijetu, jesu zarazne bolesti pčela od kojih prvenstveno treba spomenuti opaku trulež legla (američka kuga pčelinjeg legla ) zatim varozu, nozemozu , virusne bolesti, gljivične infekcije i dr. Gledajući sa zdravstveno i ekonomskog aspekta, svakako veliki problem predstavlja američka kuga legla, bolest za koju se smatra da je već odavno dostigla razmjere panzootije (Đuričić i Radojičić , 2000) .

U našoj zemlji prisutno je već više desetina godina sa manjim ili većim intenzitetom i smatra se da je trenutno ima u skoro svim opštinama i regionima Srbije i Crne Gore.

Američka kuga je veoma kontagiozna bolest pčelinjeg legla, u početku je enzootskog karaktera a kasnije, svojom upornošću u održavanju i laganim širenjem u pčelinjaku i okolini, dostiže razmjere panzootije . Razlikujemo dvije forme mikroorganizma koji izaziva ovu bolest pčelinjeg legla : vegetativna, pokretna forma , odnosno bacil i spore , nepokretna forma. Spore bakterije, Penibacillus larvae White, su izuzetno otporne kako na faktore spoljašnje sredine, tako i na hemijska sredstva . Spore mogu da provedu u starom saću i košnicama i do 35 godina, sačuvavši svoju infektivnost .

Na 110 ? C u autoklavu izdrže 30 minuta , u ključalom vosku na 125 ? C izdrže 20 minuta, a u suvom tlu očuvaju infektivnost 228 dana.

Infekcija je isključivo vezana za pčelinje leglo (larve) i nastaje unošenjem spore uzročnika, pri čemu spore Penibacillus larvae White u leglo deponuju pčele njegovateljice. Vegetativni oblici, odnosno bacili se razvijaju iz unijetih spora posle poklapanja legla . Infekcija oboljelog legla je veoma jaka, tako da jedna oboljela larva može da sadrži i preko bilion spora Penibacillus larvae White , što je sa epizootiološkog i zdravstvenog aspekta veoma značajno. Primarni izvori zaraze su bolesne i uginule larve, kraste, med, polen i unutrašnjost košnice oboljelog društva.

Takođe, spore ovog mikroorganizma može mehanički prenositi i krpelj Varroa destructor , kao i leptiri voskovog moljca.

Sekundarni izvori zaraze su med iz medišta zaražene košnice koji daje recidive. Disperziju (širenje) spora unutar košnica obavljaju mlade pčele njegovateljice legla, zarazu prenosi sam pčelar apitehtničkim postupcima, seobom pčela na pašu slabih i zaraženih zajednica, kupoprodajom rojeva, grabeži, pozajmljivanjem pribora i samostalnom izradom satnih osnova od nesterilisanog voska . Način infekcije je uvijek sporama a nikada vegetativnim oblicima.

Kliničku sliku uočavamo na poklopljenom leglu i to u vidu promjena boje, konfiguracije i integriteta poklopaca. Vide se promjene i u izgledu samog legla koje je nekompaktno, tj. raštrkano. Po skidanju poklopaca, uočavaju se promjene na larvama čija se boja mijenja od bijelo-sedefaste, sivo-žute, tamno-smeđe do boje čokolade. Larva takođe , gubi jasni srpoliki oblik, te se pretvara u bezobličnu, gnjecavu , amorfnu masu. Ubadanjem čačkalice ili palidrvca u takvu larvu izvlače se niti čokoladne boje, duge i po 4-5 santimetara, što je siguran znak da materijal treba odnijeti u laboratoriju i tamo potvrditi dijagnozu. Sa napredovanjem bolesti na dnu ćelije se formira krasta veličine glave čiode koja se teško pomijera sa dna ćelije. Proces hidrolize (raspadanje uz gubitak vode) larve i njeno razlaganje do formiranja kraste traje oko 2 mjeseca

Oboljela zajednica sve više slabi i na kraju postaje plijen najezde voskovog moljca i grabeži pčela. Sigurna dijagnoza se postavlja u laboratoriji, izolovanjem specifičnih spora uzročnika. Materijal za dijagnostiku je ram oboljelog legla umotan u hartiju a nikako u najlon ili kese. Diferencijalno dijagnostički može se otkloniti sumnja na mješinasto leglo, kompleks blage truleži i djelimičnu varozu, s obzirom na sličnosti u kliničkoj slici.

Na žalost posljednjih godina svjedoci smo sve glasnijeg zagovaranja primjene alternativnih profilaktičkih mjera pa i profilaktične primjene antibiotika (masne pogače) kod američke kuge pčelinjeg legla, kako strane samih pčelara koji samoinicijativno, u slobodnoj prodaji kupuju različite antibiotike, tako i od strane poznatih stručnjaka koji se već dugi niz godina bave '' zdravstvenom problematikom i ekonomijom '' u pčelarstvu . Primjenom antibiotika u “preventivne svrhe “ , aplikovanjem putem mednih pogača i dr.

Preporučuju se ne samo pojedinci(radovi publikovani u Zbornicima radova sa '' Savjetovanja o ljekovima za upotrebu u veterini'' i dr; Mlađan, Bandžov, Kolarić i dr. veći poznate proizvodne kuće kao što su : Zdravlje Leskovac, Hemovet Vršac, Veterinarski zavod Zemun i dr. Takođe i privatni proizvođači preparata za pčele već uveliko reklamiraju i preporučuju primjenu Oksitetraciklina u svojim proizvodima u preventivne svrhe. Kao stručno obrazloženje za primjenu Oksitetraciklina u pogačama ,uzeti su rezultati koje su dobili Vilson i sar. kao i Kulinčević i sar.,a koji pokazuju da šećerno-uljne pogače sa oksitetraciklinom uspješno mogu da se koriste u preveniranju američke kuge pčelinjeg legla i evropske truleži, ukoliko se zaraza nalazi u svom početnom stadijumu Mlađan i Živanov,1996.

Kontrolna ispitivanja pčelinjih zajednica na prisustvo uzročnika Američke kuge legla se obavljaju u septembru i oktobru. Tamo đe se utvrdi postojanje zaraze ,specifično liječenje oboljelih larvi ne postoji, već se preduzimaju mjere propisane pravilnikom o načinu suzbijanja ove bolesti, a to su: zatvaranje zaraženog pčelinjaka ,uništavanje svih zaraženih košnica sa saćem i pčelama, uništavanje svih dotrajalih košnica zajedno sa pčelama i saćem ,uništavanje zaraženog saća i pčela iz zaraženih košnica spaljivanjem i zakopavanjem, a pribor i košnice se dezinfikuju , zabrana držanja pčelinjih zajednica bez matica i sprečavanje rojenja u zaraženom pčelinjaku, dezinfekcija pčelinjaka i pčelinjeg pribora koji se koristi pri izvršavanju naređenih mjera u pčelinjaku odgovarajućim dezinfekcionim (20% formaldehid 30min.ili 6% NaOH), prevencijom se dijagnostikuje i ispitivanje obavlja u svim pčelinjacima u poluprečniku od 3km.od zaraženog pčelinjaka, nakon dva mjeseca u zaraženom pčelinjaku se ponovo radi kontrolno dijagnostičko ispitivanje, pa ako nema zaraze smatra se da je ona nestala.

Najbolja mjera preveniranja ove bolesti je uzgoj jakih pčelinjih zajednica, autohtonih ekogenotipova medonosne pčele, sa izraženih higijenskim njegovateljskim ponašanjem, kao i poštovanje bioloških potreba medonosne pčele kao živog bića.

Takođe, orijentacija na biološke mjere borbe (zamjena starih matica, zamjena starog saća).

i poštovanje higijensko sanitarnih uslova pčelarenja, doprinose proizvodnji pčelinjih proizvoda bez rezidua i sa svim autohtonim biološkim svojstvima.

2) EVROPSKA TRULEŽ (kuga)

Ovo je bolest otvorenog legla i uzročnik ne obrazuje spore pa se naziva dobroćudna trulež. Uzročnik je Streptococcus pluton, mada se kao uzročnici pojavljuju i B.alvei, B.orfeus i S. apis(glavni pratioci S. plutona).

Znaci oboljenja: larve obolijevaju od 3-5-og dana starosti, gube sedefasto bijelu boju i dobijaju blijedo žutu, postaju gnjecave i dobijaju tamno smeđu boju, i na kraju se raspadaju. Pri vađenju se ne rastežu, a mirišu na pokvareni sir. Od ove bolesti obolijevaju i jača i slabija društva u proljeće.

Suzbijanje se vrši oduzimanjem okvira sa otvorenim leglom i njihovim spaljivanjem, a pčele prihranjuju uz dodatak antibiotika geomycin-a 1 g na 1 l sirupa.

 

* BOLESTI IZAZVANE GLJIVAMA - PLESNIMA (meni)

U ove bolesti spadaju krečno i kameno leglo, a njihovo nastajanje pospješuju nepovoljni uslovi i loše provjetravanje košnica.

1) KREČNO LEGLO
Uzročnik je Ascosphera apis koja se posljednjih deset godina širila i relativno teško suzbijala, a na sreću danas je sporadična. Oboljele larve prelaze iz sedefasto bijele u svjetlo žutu, tamno žutu i na kraju bijelu boju. Pčele izbacuju uginule larve ispred košnica. Najviše se pojavljuje na vlažnim terenima i kod lošeg provjetravanja košnica, prenosi se selidbom, kao i hranom.

Suzbijanje: najbolje je na pčelinjaku držati jaka društva, sa plodnom maticom, mladim saćem(česta izmjena saća).

Liječenje: oboljela društva se u početku mogu liječiti dodavanjem vitamina C u šećerno medni sirup, a kasnije dodavanjem nistatin-a. Poznati ljekovi koji se koriste u praksi su i askocidin, askotom i askomizol.

2) KAMENO LEGLO
Uzročnik bolesti je gljivica iz reda Aspergillus (Aspergillus flavus), jedina bolest koja je opasna po čovjeka jer napada disajne organe. Uginula larva prelazi u čvrstu masu i ne može se zgnječiti prstima. Rijetko se javlja kod nas, a ako se javi obavezno je ugušiti pčele i cjelokupan materijal zatrpati u zemlju. Med nije za upotrebu, sem posle alkoholne fermentacije.

 

* BOLESTI IZAZVANE PARAZITIMA (meni)

Paraziti nanose ogromne štete pčelarstvu u posljednje vrijeme. Posebnim zakonom su sankcionisane: nozematoza, varoatoza i akaroza.

 

• NOZEMOZA (meni)

Uzročnik nozemoze je parazitska protozoa, mikrosporodia, Nosema apis, za koju se smatra da živi zajedno sa svojim domaćinom –pčelama, oko 60 miliona godina.

Nosema apis prolazi u svom razvoju kroz nekoliko razvojnih stupnjeva (spora, planont, meront, sporonti, sporoblasti). Razvoj parazita i formiranje spora zavisi od temperature.

Najpovoljnija temperatura za razvoj parazita je između 30 ? C i 34 ? C .Nosema apis se razvija isključivo u ćelijama epitela srednjeg crijeva odraslih pčela, što u svojim ispitivanjima medne voljke ,srednjeg crijeva, tankog crijeva Malpigijevih sudova rektuma i rektalnih papila, potvrđuje i Mlađan i sar.(2000). Infekcija nije samo tkivno već i ćelijski specifična.

Ustanovljeno je, in vitro, da spore N.apis u mrtvim pčelama držanim na 4 ? C i 90% -100% relativne vlažnosti, zadržavaju svoju infektivnost najmanje 81 dan ,dok spore N.apis u vodi ili osušene u posudi ostaju infektivne i poslije 93 dana.

Izuzetno je važno uzimanje adekvatnih uzoraka pčela za laboratorijsku dijagnostiku, pošto se kliničkim pregledom može postaviti isključivo sumnja na nozemozu. Za dijagnostiku kod prirodne infekcije najbolje uzorke predstavljaju pčele sa leta košnice i sa vrha nastavka. Najbolje vrijeme za dokazivanje spora N.apis u pčelinjim društvima je početak aktivne sezone posle zime.

Za vrijeme ljetnjih mjeseci ,teško je naći spore kod pčela. Mali porast broja inficiranih pčela može se naći u jesen .Kada se govori o širenju nozemoze razlikujemo širenje bolesti u košnici , između pčelinjih društava i između pčelinjaka. U svakom slučaju ,pčele radilice predstavljaju najznačajniji vektor u širenju nozemoze.

Inficirane pčele žive kraće u odnosu na neinficirane jer infekcija smanjuje dužinu života pčela između 25% i 58%.Pored skraćenja života pčela posljedice su zamjena oboljelih matica (uklupčavanje),kasniji izlazak mladih radilica na orjentacione letove, slabiji ili potpuni izostanak unosa nektara i polena, iscrpljenost pčela i gubitak zajednice. Poznato je da jedan od kliničkih simptoma može biti saće uprljano fecesom bolesnih pčela a isto tako i veliki broj uginulih pčela na podnjači košnica. Promjena boje srednjeg crijeva je ,takođe ,moguć klinički simptom . Kod pčela zaraženih nozemozom srednje crijevo je često otečeno i mliječne je boje a kasnije postaje krečno-bijelo i smanjuje se na normalnu veličinu .Do promjene boje srednjeg crijevne ne dolazi odmah posle infekcije, već nakon nekoliko dana, tj. klinički simptomi se ispoljavaju tek poslije 21 dan starosti pčela.

Mjere prevencije i zaštita

Odabir dobre lokacije za smještaj pčelinjaka, rad sa jakim zajednicama ,pristupačnost svježe, pitke vode, kao i pravovremena dijagnostika koja upućuje na dalje mjere, predstavljaju osnovu u prevenciji nozemoze. Na žalost, u praksi to nije često prisutno. To je jedan od razloga zbog čega se javlja visok procenat nozemozom zaraženih pčela.

Komparativna laboratorijska i terenska ispitivanja ljekova za nozemozu pokazala su da Fudimil B smanjuje infekciju N apis bez štetnih posljedica po pčele, dok su preparati Humatin i Nosemack neznatno smanjivali infekciju, a Nosemack je pritom bio izrazito toksičan. Nakon komparativnih ispitivanja preparati Fimidil B, Chinosol i Urotropin pokazuju da jedino Fumidil B ispoljava povoljan efekat na pčele inficirane sa N apisom . U paralelnom ispitivanju Fumagilina i Enteroseptola, Fumagilin je ispoljio snažno dejstvo na parazite, dok se to za Enteroseptol ne može reći.

Međutim mnogi ljekovi predstavljaju potencijalnu opasnost za čovjeka, pa se tako zadnjih godina spominje i moguć negativan uticaj Fumagilina ali uz pravilno korišćenje on i dalje predstavlja najbolji lijek za suzbijanje nozemoze.

 

• AKARIOZA (meni)

To je bolest organa za disajnperi čemu su napadnute odrasle pčele. Svi disajni organi (stigme) su iste veličine osim prvog grudnog para, koji je veći od ostalih, te uzročnik Acarapis woodi u njih polaže jaja. Tako dolazi do začepljenja disajnih puteva i pčele se guše.

Znaci bolesti: pčele izlaze iz košnica, prihvataju se za okolne slamke ili travke nastojeći da idu ka vrhu. Usled gušenja dolazi do ukočenosti pojedinih djelova tijela, pčele bauljaju po podnjači i na kraju uginjavaju. Bolest se najčešće javlja u proljeće, a suzbijanje je najefikasnije folbex-om (sa zelenim listićima).

 

• VAROOZA (meni)

Varooza je parazitno oboljenje pčelinjeg društva, odnosno trutovskog i radiličkog legla i odraslih pčela (radilica, trutova i matice). Uzrokovano je krpeljima roda Varroa (V. jacobsoni, Oudemans,1904 i V. destructor Anderson i Trueman, 2000).

Odrasla ženka krpelja je duga od 1 do 1,5 mm, a široka 1,5 do 1,8 mm i može se vidjeti golim okom. Ona je veća od mužjaka. Tijelo je tamno smeđe, pljosnato i elipsasto, pokriveno hitinskim štitom koji je odozgo ispupčen, a odozdo pljosnat. Sa strane đe se sastavljaju gornji (carapax) i donji (sternit) dio hitinskog štita nalaze se hitinske kukice poređane u jednom redu. U prednjem dijelu tijela (na prozom) nalazi se usni aparat prilagođen za ubadanje i sisanje, a na zadnjem dijelu opistozome je polno – analni otvor. Krpelj je veoma pokretan, kreće se pomoću četiri para ekstremiteta postavljenih sa ventralne strane tijela. Oplođena ženka ulazi u leglo prije njegovog poklapanja. Ženke krpelja preferiraju polaganje jaja u trutovskom leglu zbog niže temperature, veće količine hranjivih materija (dužeg perioda razvoja trutova) i većih mogućnosti rasprostranjenja krpelja putem trutova koji bez problema mogu ulaziti iz jedne u drugu košnicu. Kada nema trutovskog legla, ženke krpelja polažu jaja u radiličkom leglu. Razvoj i polna zrelost traju 8 – 9 dana kod ženki i 6 –7 dana kod mužjaka. Oplođenje se obavlja u poklopljenom leglu đe ženka polaže 9 do 38 jaja, ali se sva ne razvijaju. Svi razvojni oblici parazita se hrane hemolimfom pčelinjih ili trutovskih larvi. Boja ženke je smeđa i lako se primjećuje na bijeloj površini larve ili lutke pčele. Posle izvođenja truta ili radilice sa njima izlazi i ženka varoe. Oblik ženke je prilagođen za hvatanje i podvlačenje pod segmente na trbuhu odrasle pčele, pa se teško uočavaju. Varoa se najčešće smješta na prelazu između abdominalnih (trbušnih) segmenata, kao i na grudima. To su mjesta na tijelu pčele đe krpelj najlakše probija hitinsku membranu i dolazi do hemolimfne tečnosti domaćina. Varoa se hrani hemolimfom, što iscrpljuje pčelu, a stalno otvorene ranice omogućavaju prodiranje bakterija i virusa u tijelo pčele. Tako se stvaraju sekundarne infekcije koje često mogu biti opasnije nego sama varoa. U toku leta varoa živi do 2 – 3 mjeseca, a zimi 6 – 8 mjeseci. U laboratorijskim uslovima bez hrane mogu preživjeti do 10 dana. Raspored varoe u pčelinjem društvu nije ravnomjeran i zavisi od sezone. U zimskom periodu se nalaze uglavnom na odraslim pčelama, u proljeće počinju ulaziti u leglo, a leti 80 – 90% krpelja se nalazi u leglu i samo oko 10% na odraslim pčelama.

Mužjak varoe je znatno sitniji od ženke, ima okruglasto tijelo i slabije razvijen hitinski omotač sivkasto-bijele boje. Dužina tijela mužjaka se kreće od 0,75 do 0,93 mm, a širina 0d 0,7 do 0,9 mm. Nakon sparivanja sa ženkom u poklopljenim ćelijama trutovskog i radiličkog legla mužjak krpelja uginjava zbog nedostatka adekvatne hrane (hemolimfe larvi pčela) i zato se ne može vidjeti na odraslim pčelama.

Ranije je smatrano da se varoa hrani otpadnim produktima pčela i da nije pravi parazit, međutim, danas se zna da se svi razvojni oblici krpelja vrste Varroa destructor hrane hemolimfom trutovskih i radiličkih larvi, ili hemolimfom odraslih pčela, te da predstavlja obligatnog ektoparazita pčela i pčelinjeg legla.

U borbi protiv varoe danas se preduzima niz mehaničko-bioloških mjera: korišćenje rama građevnjaka, isijecanje poklopljenog trutovskog legla, uklanjanje prvog i zadnjeg legla, uklanjanje cijelog poklopljenog legla, formiranje novih rojeva bez legla, blokiranje matice za 20 – 30 dana i slično.

Ram građevnjak može da se pripremi i primijeni u raznim varijantama, a prema želji pčelara. Važno je pridržavati se nekoliko uslova kod njegove primjene. Prvi uslov je korišćenje rama građevnjaka stalno u toku čitave aktivne sezone, dok u košnici postoji trutovsko leglo, od aprila do jula mjeseca. Utvrđeno je da korišćenje rama građevnjaka samo u proljeće nije dovoljno, jer krpelji koji su ostali u gnijezdu ubrzavaju proces umnožavanja i u jesen društva imaju podjednaku infestiranost kao i društva kod kojih uopšte nije primjenjivana ova biološko-mehanička metoda borbe protiv Varroa destructor. Drugi uslov je da se ram građevnjak postavlja u sredinu legla i nikada na periferiju legla. Nakon dvije do tri neđelje vade se, uglavnom trutovskim leglom popunjeni okviri i pretapaju. Bolji rezultati se postižu primjenom dva građevnjaka po zajednici koji se isijecaju naizmjenično svakih 7 do 10 dana. Uklanjanjem trutovskog legla iz tri građevnjaka po sezoni (godišnje) moguće je broj varoa u zajednici smanjiti do avgusta mjeseca za više od 50%, tako da se dobija više vremena prije prvih hemijskih tretmana (nakon kasne šumske paše). primjenom građevnjaka u borbi protiv varoze postiže se i smanjenje rojidbenog nagona pčelinje zajednice.

Manipulativni tretman se sastoji u smanjivanju legla u infestiranom društvu kako bi se spriječila migracija ženki Varroa destructor u poklopljene ćelije. Na ovaj način matica se ograničava na jedan ili dva prazna rama, koja su okružena saćem sa poklopljenim ćelijama.

Isijecanje trutovskog legla je metoda koja se može koristiti tokom cijele sezone uzgoja trutovskog legla, od aprila do jula mjeseca, s obzirom na to da Varroa destructor 5 do 10 puta preferira trutovsko leglo u odnosu na radiličko. Samo jedna varoa koja nije uklonjena sa trutovskog legla do kasnog leta može dati preko 70 potomaka. Isijecanje sektora s trutovskim leglom nije se pokazalo mnogo uspješno. Za njega je potrebno više truda i saće se oštećuje. Bolji rezultati se postižu kada se isjeku samo poklopčići na ćelijama s trutovskim larvama. To treba uraditi takođe prvih dana posle poklapanja larvi.

Jedna od mehaničko-bioloških (biotehničkih) metoda u borbi protiv varoze jeste i upotreba trutovskog “mamac” saća za hvatanje varoe, koja visoku efikasnost postiže u zajednicama bez legla i tokom pašne sezone može biti dobra metoda za sprečavanje rojenja. Ova metoda se primjenjuje od početka maja sa ciljem smanjivanja broja varoa u mladim zajednicama. Trutovsko saće za hvatanje varoa se dobija prevješavanjem već izgrađenog trutovskog saća u ramove, ubacivanjem trutovskih satnih osnova ili dodavanjem građevnjaka. Nepoklopljeno trutovsko leglo sa varoama u njemu se skida i topi. Jednokratnom upotrebom ove metode može se eliminisati do 80% varoa iz pčelinje zajednice.

Korišćenje rama građevnjaka, Isijecanje poklopčića poklopljenog trutovskog legla i upotreba trutovskog “mamac” saća za hvatanje varoe su metode koje imaju niz prednosti u odnosu na druge postupke mehaničko–biološke i hemijske borbe protiv varoze:

• ne utiču negativno na pčele i leglo, ne narušava se primarna podjela rada među radilicama,
• isključuju opasnost zagađenja pčelinjih proizvoda reziduama raznih hemijskih supstanci koje se mogu koristiti u hemijskoj kontroli varooze,
• omogućavaju dobijanje dodatnih količina voska,
• ne zahtijevaju ulaganje dopunskih sredstava za njihovu primjenu.

Biotehničke mjere suzbijanja varoe su još i formiranje mladih zajednica i vještačkih rojeva, što doprinosi sprečavanju rojidbenog nagona. U jesen i u ljeto može se pristupiti rasturanju proizvodnih zajednica, što je jedna od nužnih mjera za saniranje jako napadnutih i oslabljenih zajednica. Nukleusi i vještački rojevi mogu se efikasno obraditi, 3 do 4 nedjelje nakon formiranja, mliječnom kiselinom ili primjenom perizina prije poklapanja legla.

Ostale metode iz ove grupe, iako daju dobar rezultat (pri vještačkom razrojavanju infestiranost se smanjuje za 35%, a pri isijecanju trutovskog legla 2 – 3 puta u toku sezone – za 60%), ne preporučuju se zbog dodatnog ulaganja i rada i materijalnih sredstava, ali i zbog smanjenja jačine i produktivnosti pčelinjih društava.

U posljednje vrijeme se sve češće, u borbi protiv varooze, primjenjuje i biofizički metod – zagrijavanje legla. Tabor i Ambrose (2001) su u svom eksperimentu smještali pčele u dvije inkubacione komore sa kontrolisanom temperaturom i relativnom vlažnosti vazduha. Tretman je, u toku 5 dana, izvođen na temperaturama od 220C, 350C i 400C. Na maloj udaljenosti od dna test kutije, koja je smještana u inkubacionu komoru, postavili su metalnu mrežu, kroz čija okca su mogli propasti jedino krpelji, a na samom dnu se nalazila kartonska podloga, prevučena gelom, na koju su se oni lijepili. Pčele infestirane varoom su iz svojih kolonija prenošene u transportne kutije, koje su preko vinilnih cijevi bile povezane sa test kutijom. Prelazak pčela iz transportne u test kutiju je podstican svjetlošću. Prelaz iz jedne u drugu kutiju je prekidan kad bi u test kutiju prešlo 50 pčela. Ukupan broj krpelja je određen centrifugiranjem pčela u 95% alkoholu, kome je dodavan broj krpelja otpalih u eksperimentu i broj krpelja koji je, eventualno, zaostao na pčelama. Najviši stepen otpadanja krpelja je primijećen u toku prva dva dana zagrijevanja do temperatura od 350C i 400C pri čemu je zagrijavanje od 400C izazvalo najintenzivnije otpadanje krpelja. S obzirom na dobijene rezultate, u daljem radu je potrebno ispitati ovaj proces na čitavim pčelinjim društvima u njihovim košnicama.

Huang (2001) je u svojim eksperimentima takođe koristio temperaturni tretman protiv varoe i to u samim košnicama. U osnove saća postavljao je grijače (čeličnu žicu), koji su uz pomoć baterije (12 V, 6 A) uronjeni u osnovu voska. Kroz svaki ram žica je prolazila dvanaest puta. Na ovaj način pripremljena dva rama, autor je stavljao u košnicu sa pčelinjim društvom koje ranije nije bilo tretirano hemijskim sredstvima protiv krpelja. Radilice su na ovim osnovama izgradile trutovske ćelije, koje su normalno poklopljene i u kojima su se našli krpelji. Puštanjem struje kroz žice (grijač), pri srednjoj temperaturi od 270C i prosječnom otporu od 1,8 ?, za 5 minuta dostignuta je temperatura od 450C na kojoj je smrtnost krpelja bila 59%. U drugom testu, pri srednjoj temperaturi od 320C i prosječnom otporu od 2 ?, bilo je potrebno 7,5 minuta da se dostigne temperatura od 430C, koja je održavana 3 minuta, nakon čega je smrtnost krpelja bila 100%. Krpelji neizloženi povišenoj temperaturi, pokazali su prirodni stepen mortaliteta (9,5%). Problem u ovom eksperimentu predstavlja topljenje voska u blizini grijača, što se može prevazići korišćenjem žice uronjene u termootpornu plastiku. Ovaj metod koji je u laboratorijskim uslovima pokazao visoku efikasnost, trenutno se ispituje na terenu, kako bi se odredilo da li je dovoljan za suzbijanje varoe i preživljavanje pčelinjih društava tokom zime.

Fizičke metode daju dobre rezultate, ali samo one nisu dovoljne za efikasnu borbu protiv varooze. Zbog toga se one mogu preporučiti kao dopunske mjere i treba ih imati u vidu pri odgoju pčelinjih društava.

 

* REZIDUE AKARICIDA U PČELINJIM PROIZVODIMA (meni)

U borbi protiv krpelja Varroa destructor pčelari širom svijeta koriste akaricide čija primjena utiče na kvalitet pčelinjih proizvoda. U zavisnosti od izabranog akaricida, različite rezidue mogu se naći u medu, vosku i propolisu. U različitim zemljama registrovane su različite supstance sa akaricidnim dejstvom. Te supstance se mogu podijeliti u dvije glavne grupe: hidrosolubilne i liposolubilne.

Hidrosolubilne supstance, kao što su mravlja kiselina, oksalna kisjelina i cimiazol hidrohlorid posebno ugrožavaju kvalitet meda pošto se radi o supstancama koje se veoma lako rastvaraju u vodi. Korišćenje pomenutih supstanci tokom paše uvjek ostavlja značajne količine rezidua u medu. Nivoi rezidua cimiazol hidrohlorida zavise od načina primene; nakon nakapavanja preporučene doze ovog lijeka, rezidue su u opsegu od 0.01 do 1.1 mg/kg u medu, od 0.2 do 9.3 mg/kg u mednom saću i od 0.37 do 1.25 mg/kg u vosku; oralna primena ostavlja manje rezidua, 0.01 - 0.34 mg/kg u medu, 0.33 - 2.4 mg/kg u mednom saću i 0.3 - 1.02 mg/kg u vosku (Committee for Veterinary Medicinal Products, 1996). Cimiazol hidrohlorid je najčešći hidrosolubilni akaricid u medu. Hidrosolubilni akaricidi nemaju negativne dugoročne efekte na kvalitet voska pošto se uopšte ne zadržavaju u vosku.

Situacija je drugačija u slučaju liposolubilnih supstanci. Prije svega, ovi sastojci su stabilni i nagomilavaju se u pčelinjem saću. Liposolubilni sastojci se raspoređuju po čitavom pčelinjem društvu preko nogu i tela pčela. Sve unutrašnje površine košnice po kojima se pčele kreću, kao što su ramovi, podnjače i poklopci, presvučene su veoma tankim slojem voska. Liposolubilne supstance dospijevaju na sva pomenuta mesta i mogu iz voska, u mjerljivim količinama, preći u druge pčelinje proizvode kao što su med, devičanski vosak i propolis, što je i eksperimentalno potvrđeno (Wallner, 1999).

Od liposolubilnih akaricida, u vosku se obično detektuju bromopropilat (Folbex VA Neu / Acariol), kumafos (Perizin / Asuntol) i fluvalinat (Apistan / Klartan / Mavrik). U Nemačkoj, više od 90% ispitivanih uzoraka voska je kontaminirano (Wallner, 1999). Najviše su zastupljene rezidue bromopropilata (54.9%) i kumafosa (61%) i to u opsegu između 1-5 ppm. U Nemačkoj gde se Folbex dugo vremena koristi, nivoi rezidua bromopropilata u komercijalnom vosku dostizali su u nekim slučajevima 50 do 100 mg/kg. U Švajcarskoj, gdje se Folbex praktično više ne koristi u kontroli varoe od 1991. godine kada su registrovani Apistan i Bayvarol, zabijležen je pad nivoa rezidua bromopropilata od 4.3-5.3 mg/kg u 1991 i 1993. godini, do nivoa od 2.4 mg/kg koji je dostignut 1996. Rezidue kumafosa u uzorcima voska iz Švajcarske bile su prilično konstantne u rasponu od 1 do 1.3 u periodu 1991-1995, a smanjene su na 0.7 mg/kg u 1996. godini (Bogdanov i sar., 1998). Sa druge strane, više od polovine međunarodnih uzoraka voska u 1997. godini (55.0%) bilo je kontaminirano fluvalinatom. Ovaj aktivni sastojak takođe je nalazi sa povećanom učestalošću u Njemačkom vosku. U 1996. godini, procenat pozitivnih uzoraka bio je 23.6%, a u 1995. godini samo 13.2%. U Švajcarskoj se rezidue fluvalinata rapidno povećavaju tokom dijve godine nakon registracije Apistana 1991. i dostižu plato od 2.6-2.9 mg/kg između 1994 i 1996 (Bogdanov i sar., 1998). Slična situacija sa reziduama fluvalinata zabiljeležena je u drugim zemljama (De Greef i sar., 1994). Kao liposolubilna, neisparljiva supstanca, fluvalinat je glavni uzrok postojanja rezidua u vosku. Iste učestalosti su takođe utvrđene u satnim osnovama na nacionalnom i stranom tržištu, obzirom da je vosak proizvod kojim se trguje na međunarodnom nivou.

Novije analize uzoraka meda iz Njemačke pokazale su da je najčešći liposolubilni akaricid koji se nalazi u medu kumafos - u 1997. godini, približno 28% ispitivanog meda bilo je kontaminirano u intervalu 2-15 ppm. Slični nivoi rezidua bili su otkriveni 1995. godine (24.5%) i 1996. godine (31%). Rezidue bromopropilata u količinama od 2-10 ppm detektovane su u 11% Njemačkog meda 1997. godine, u 17.4% u 1996. i 20.2% u 1995. godini, mada se ovaj sastojak ne koristi u Njemačkoj već 8 godina. Bez izuzetka, ove rezidue potiču od aktivnog sastojka akumuliranog u saću, na ramovima, na zidovima košnice, ali i u satnim osnovama napravljenim od kontaminiranog voska. Ranije su u Njemačkoj rezidue bromopropilata u medu bile detektovane u nivoima preko 100 ppm. Fluvalinat se relativno rijetko detektuje u medu, jer se veoma jako vezuje za vosak. Fluvalinat se može naći u 1% meda proizvedenog u Njemačkoj pri čemu se nivo rezidua krece u opsegu od 2-7 ppm. Veće količine koje dostižu 40 ppm nađene su u medu porijeklom iz Istočne Evrope, i drugih zemalja (Wallner, 1999).

Propolis ima visok afinitet prema liposolubilnim varoacidima i veoma je prijemčiv za kontaminaciju. Rezidue bromopropilata su detektovan u nivoima >11 ppm nakon fumigacije (Stehr i sar., 1996), a fluvalinata u nivoima >8 ppm (Kubik i sar., 1995), u pojedinačnim uzorcima čak preko 50 ppm (Wallner, 1995) nakon korišćenja Apistan traka. Alkoholne ekstrakcije kontaminiranog sirovog materijala takođe sadrže rezidue, nezavisno od alkoholne koncentracije (Wallner, 1999). Svi uzorci propolisa analizirani u Švajcarskoj (Bogdanov, 1998) sadržali su rezidue barem jednog akaricida i svi sem jednog uzorka sadržali su fluvalinat. Rezidue fluvalinata bile su 3.4 puta veće, a bromopropilata dva puta niže od rezidua istih ljekova u vosku.

Liposolubilni akaricidi akrinatrin, flumetrin i amitraz nemaju važnu ulogu kao rezidue u medu, vosku i propolisu ili zbog veoma male količine koja se koristi (u slučaju akrinatrina i flumetrina) ili zbog nestabilnosti (u slučaju amitraza).

Količina rezidua u vosku povećava se proporcionalno dužini i učestalosti tretmana akaricidima. Sa povećanjem koncentracije liposolubilnih akaricida u vosku, više rezidua prelazi u med koju je u kontaktu sa voskom. Drugi negativni efekat je kontaminacija česticama voska u medu (Wallner, 1995). Kontaminirani vosak je značajan izvor rezidua u medu, zbog toga što se u vosku ne dešava prirodno razlaganje akaricida. Delovanje kontaminiranog voska na krpelje je beznačajno, osim ako su u njemu prisutne ekstremno velike količine akaricida (Fries i sar., 1998). Vosak ima veliki kapacitet za čuvanje kontaminanata i recikliranje starog voštanog saća u osnove ne mijenja značajno sadržaj aktivnih sastojaka (Bogdanov i sar., 1997). Takođe, tehničke mogućnosti za čišćenje voska su ograničene (Vesely i sar., 1994; Wallner, 1995). Samo kompletno uništavanje voska, na primer spaljivanje voska kao sveće, uništiće u njemu uskladištene sastojke (Wallner, 1998).

Liposolubilni akaricidi, posebno ako su stabilni i neisparljivi, zbog dugoročne akumulacije rezidua, predstavljaju veliki rizik po zdravlje pčela i konzumenata pčelinjih proizvoda.

Maksimalne dozvoljene količine akaricida u pčelinjim proizvodima razlikuju se od države do države. Na primer, maksimalni nivo rezidua (MRL) cimiazol hidrohlorida u medu je 0,01ppm u Italiji i Nemačkoj, 1 ppm u EU, dok u Americi uopšte nije propisan. U Nemačkoj i Italiji MRL za kumafos je 0.01 mg/kg, a u Švajcarskoj 0.05mg/kg. U Švajcarskoj su propisane vrijednosti MRL u medu i za bromopropilat (BP) i njegov produkt razgradnje-dibromobenzofenon (BBP) za koje iznosi 0.1 mg/kg; za fluvalinat 0.05 mg/kg, a za flumetrin 0.005 mg/kg. Rezidue varoacida u vosku i propolisu nisu zakonski regulisane. Osim u USA (fluvalinat 6 ppm), u drugim zemljama ne postoje zvanični limiti. Signifikantni nivoi akaricida u vosku i propolisu smanjuju njihov kvalitet. Zbog velike primene ovih pčelinjih proizvoda u farmaceutske svrhe ili za prehrambenu i kozmetičku industriju, potrebno je propisati MRL za akaricide kao merilo kontrole kontaminacije voska i propolisa. Prema Wallner-u (1995) količina rezidua u vosku trebalo bi da bude manja od 1 mg/kg. Obzirom da je svrha zakonskih propisa da zaštite korisnike i konzumente pčelinjih proizvoda, neophodno je postojanje međunarodnog standarda o primeni akaricida, kao osnove za donošenje nacionalnih regulativa.

U cilju dobijanja čistih pčelinjih proizvoda važno je minimizirati rezidue akaricida u njima ili, u najboljem slučaju potpuno ih eliminisati primjenom nekih drugih metoda borbe protiv varoe bez primjene hemijskih sredstava.

 

* APITEHNIKA (meni)

U ovom poglavlju govorićemno o APITEHNICI i radovima tokom cijele pčelarske godine u pčelinjaku: prvi proljećni radovi u pčelinjaku, rojenje, pravljenje paketnih rojeva, proizvodnja matica, pripremanje društava za pašu, zazimljavanje, liječenje, proizvodnji pogačica, recepturama i dr.

1) PRVI PROLJEĆNI RADOVI U PČELINJAKU (meni)

Posle dugog zimovanja pčelinja društva su krajem mjeseca januara i početkom februara počela polako ulazit u fazu razvoja odnosno matice su počele sa nošenjem i već se pojavilo i prvo leglo i sa tim je počela i povećana potrošnja hrane zbog ishrane i grijanja legla jer potrebna temperatura za njegov razvoj iznosi 35oC, a javila se i potreba za vodom zbog održavanja vlažnosti u zoni legla koje iznosi oko 72%.

U zavisnosti od vanjske temperature i klimatskih uslova za vrijeme vedrih i toplijih dana kada je temperatura iznad 12oC pčele će izlijetati na pročisni let ,donosiće vodu i polen ukoliko su već procvjetale neke biljke kao što su visibaba ,kaćun,lijeska i dr.

Ukoliko pčelar nije u januaru mjesecu obavio zimski tretman protiv varoe onda je za to krajnji rok da se uradi .Ovaj tretman se pokazao kao najefikasniji zato što u ovom periodu u društvu još nema legla pa se sva varoa nalazi na odraslim pčelama, pa je taj tretman najbolje uraditi u januaru mjesecu kad nema legla i društvo potpuno očistiti od varoe, ukoliko je posle jesenjeg tretmana ostalo imalo varoe u društvu .Ovaj tretman je najbolje uraditi sa preparatima na bazi Cimiazol Hidrohlodi(Apichem,Apitol). Moram pomenuti da je ovaj sistemik od strane EU jedini dozvoljen za tretiranje pčela protiv varoe u zimskom tretmanu i da ne ostavlja nikakve rezidue ni u medu ni u vosku. Daje se nakapavanjem po pčelama izmedju ulica ,a pčela kao socijalno biće jedna drugu čisti od te materije i tako lijek dospijeva u hemolimfu pčele odakle se hrani varoa i tako uništava (truje). Pored njega su u proljećnom i jesenjem tretmanu dozvoljene mravlja kisjelina,oksalna kisjelina i mliječna kisjelina.

Ukoliko pčelar smatra da mu neko pčelinje društvo nema dovoljne zalihe hrane odmah mu treba dodati ram sa medom iz rezerve koji će malo nožem otvoriti i približiti što je najviše moguće klubetu kako bi pčele mogle uzimati med da nebi uginule od gladi.Dešava se za hladnih zimskih dana da pčele uginu od gladi i ako u košnici ima meda ali kako je bilo hladno a one su bile skupljene u klubetu nijesu mogle dohvatiti med na krajnjim ramovima i tako su uginule od gladi. Pčelinje klube se može pomijerati samo gore dolje i naprijed nazad ali nikako lijevo i desno i zbog toga treba prilikom uzmljavanja pčelinjih društava voditi računa da medna kapa odnosno medni vijenci budu što veći i da budu uvjek najmanje 12 cm od satonoše prema sredini rama i naravno da puniji ramovi sa medom i polenom budu smješteni što bliže klubetu .Ukoliko pčelar u rezervi nema ramova sa medom onda može dodati šećerno medno tijesto (pogaču) i isto se mora voditi računa da prilikom dodavanja što manje uznemiruje pčelinje društvo.

Jedna od najvažnijih stvari u vezi dodavanja pogača pčelinjim društvima je da kada se doda prva pogača bez obzira da li društvo imalo ikakve zalihe hrane mora mu se uvjek dodavati sledeća kad ova bude potrošena ili dok se ne predje na stimulativno prihranjivanje sirupom kad otopli iz razloga što pogača ili sirup stimulativno djeluju na razvoj društva i matica sve više polaže jaja pa se taj dotok hrane ne smije prekidati da bi razvoj tekao normalno.

Početkom marta kad budu bez vjetra topli sunčani dani i temperatura poraste iznad 12oC i pčele budu nesmetano izlijetale iz košnice treba pristupiti i prvom pregledu pčelinjih društava na kojem će se utvrditi količina hrane,jačina društva ,količina legla i zdravstveno stanje pčela.

Ukoliko u nekim društvima uočimo da nije prisutna matica (bezmatak) tome društvu možemo dodati maticu iz rezerve ili ako je nemamo možemo ovo društvo pripojiti nekom jačem društvu.

Ukoliko posumnjamo na neku bolest neophodno je odmah pozvati veterinarskog inspektora da konstatuje o čemu se radi, jer možda se radi o nekoj zaraznoj bolesti kao što je Američka trulež legla,Evropska trulež,Nozemoza ,Akaroza i dr.

 

2) PRIRODNO ROJENJE (meni)

Ulazak društva u rojevno stanje ,javlja se od prilike na oko 24 dana od zaleženih trutovskih ćelija.Pčelari koji rade sa nastavljačama mogu ovo stanje lako uočiti podizanjem gornjeg dijela plodišta zapaziće matičnjake na donjim rubovima ramova ili sa strane tako da pčelar može po njima zaključiti da će se to društvo ubrzo rojiti čim zaleženi matičnjaci budu zatvoreni , zatim kada se pčele ubrade na poletaljci znak je uskorog rojenja. Pčelari u blizini pčelinjaka na obližnja drveća postavljaju tkz.šikalice-drvene kutije namijenjene za hvatanje rojeva,ili pletare starinske pletene košnice od pruća ,koje su prethodno namazane travom (Mellisa officinalis) narodu poznatoj kao Ljubica,Ljubičica ili Matičnjak jer njen miris privlači roj da se tu uhvati.

Ukoliko se pčelar zatekne na pčelinjaku priliko izrojavanja pčela potrebno je da suzi leto košnice da bi se rojenje što više odužilo kako bi se pčele kruženjem što više umorile i zakačile na oniže drvo.Prilikom rojenja na letu košnice se lako može uočiti matica pa ako pčelar ima kavez može je uhvatiti ,a ispred košnice koja se izrojila postaviti novu košnicu ili nukleus u koju je planirao da smjesti novi roj i na njenom letu postavi maticu u kavezu roj će se vratiti i uhvatiti u novu košnicu.Ovakav prvi roj se naziva Prvijenac i on je najbrojniji i najveći I sa njim uvijek ide stara matica.

Ukoliko nam je roj pobjegao i zakačio se na granu treba ga stresti u pletaru ili šikalicu ,ali treba paziti da matica ne ostane na grani sa malo pčela jer bi se onda desilo da se roj ponovo vrati na granu te bi smo onda ovaj postupak morali ponoviti.

Kad se roj smirio u pletari ili šikalici možemo ga stresti u pripremljenu košnicu,ali moramo voditi računa da ta košnica bude čista odnosno da u nju nema mirisa od starih pčela koje su u nju već boravile, zato je najbolje košnicu prethodno očistiti i opaliti i iznutra namazati matičnjakom.Roju nije dobro odmah davati izgrađeno saće da ne bi odmah pobjegao iz košnice,već samo satne osnove i ukoliko imamo dobro je staviti u košnicu ram zatvorenog meda da mi imao dovoljne količine hrane kad potroši svoje zalihe.U košnici će roj početi odmah da izgrađuje saće i matica će početi da leže,i ukoliko ima paše nije ga potrebno prihranjivati a ukoliko nema neophodno je prihranjivanje pogotovo ako naiđe talas lošeg vremena.Ukoliko se neko društvo rojilo u toku glavne paše dobro ga je pomoći sa jednim ramom zrelog legla i jednim ramom meda da bi se što prije i bolje razvio u zajednicu sposobnu za samostalno prezimljavanje.

Nakon 7 do 9 dana od prvog rojenja iz zajednice koja se rojila (starak) sada će se puštiti roj drugenac ,koji je brojčano dosta manji od prvijenca ali on može da ima i do 3 mlade matice ,i roj trećenac koji je najmanji od svih i on se već teže može razviti da preživi zimu sem u nekim izuzetno pašnim godinama ,a najviše služi za spajanje sa nekim društvom iz kojeg se prethodno izvadi stara iznošena matica.

 

 

LITERATURA

• Bailey L., Ball B.V., Woods R.D.: An iridovirus from bees. Jour. Gen. Virol. 31, 1976: 459-461.
• Bižev B.: Otgleždane na pčeli, Zemizdat, Sofia, 2000.
• Budckman H.O., Bradz N.C.: The Nature nad Properties of Soil. London Press, 1969.
• Ćerimagić H., Hadžimuratović M., Rihar J.: Bolesti, štetočine i trovanja pčela, Niro Zadrgar, Srajevo, 1986.
• Đinović K., Mladenović M.: Downward ventilation in a hive caused by bees activity known as organized depression. XXXV International Apicultural Congress, Antwerp, Belgium, 1997.
• Kirilov N., Kolev K., Georgiev I. V.: Parazitni i mikotični bolesti po pčelite, Deržaven zastrahovatelen Institut, Stara Zagora, 1990.
• Krivcov N.I., Lebedev V.I.: Soderžanie pčelinih semei s osnovami selekcii. Kolos, Moskva, 1995.
• Lolin M.: Bolesti pčela, Naučna knjiga, Beograd, 1991.
• Micevski C.: Bolesti kaj pčelit, Medivet, Skopje, 1996.
• Mladenović M.: Veštačko razrojavanje pčela. XVIII Savetovanje iz stočarstva i pčelarstva ”Unapređivanje primarne proizvodnje u stočarstvu i pčelarstvu”, Zbornik Banja Koviljača, 1997.
• Nenčev P., Želazkova I.: Griži za pčelnite semepstva “Mit”, Stara Zagora, 1993.
• Pčelarski kodeks, Savez pčelarskih organizacija Srbije, 1999.
• Radojev Lj.: Kalendarski pčelarski priručnik. Nolit, Beograd, 1984).
• Stanimirović Z., Stevanović J., Mladenović M: Apitol-antivorootic of the first choice – zes or no? II Meždunarodnoi naučno-praktičeskoi konferencii”Intermed-2001”, Moskva, 2001: 202-203.